Pretpostavlja se da je šah postojao još pre 5.000 godina. Naziv vodi poreklo iz persijskog jezika, u kome reč šah znači kralj, a izraz šah – mat, kralj je bespomoćan . Ali, nije sigurno da su baš Persijanci izmislili ovu igru, jer u različitim epohama pronalazak „kraljice svih igara” je pripisivan raznim narodima: Grcima, Rimljanima, Vaviloncima, Jevrejima, Egipćanima, Persijancima, Hindusima, Arabljanima... Danas se smatra da je ova igra ipak nastala u Indiji i da su je izmislili budisti, odakle je preneta u Persiju, Arabiju, a potom i u Evropu.
U zemlji Krišne i Višnua šah se igrao drugačije nego danas, ali je suština bila ista: postojale su različite figure sa različitim moćima, a pobeda je zavisila od sudbine jedne – kralja. Kralj se kretao isto kao i danas, baš kao i kraljica (zvala sa savetnik); lovac (slon kod njih) se kretao levo, desno, gore i dole, ali uvek samo dva polja i mogao je da preskače figuru koja mu stoji na putu; konj (konj i kod njih; na Zapadu kažu vitez) se kretao isto kao danas, baš kao i top (kod njih dvokolica). Pešaci su se kretali po jedno polje i to dijagonalno.
Iz Indije šah je stigao u Persiju i postao nezaobilazni deo obrazovanja tamošnjeg plemstva. Tokom vladavine Sasanida oko 600. godine ime mu je bilo “čatrang“, ali se nakon što su Arapi pokorili Iransku visoravan počeo nazivati “šatranj”. U ovo vreme pravila su počela da se menjaju; igrači su počeli da govore “šah” kada napadaju protivničkog kralja i “šah mat” kada je kralj napadnut tako da ne može da se pomeri i izbegne napad. Persijanci su osmišljavanje pravila šaha pridavali Ardaširu I, osnivaču carstva, a postoji i sačuvana knjiga o šahu na persijskom jeziku :“Matikan-i-čatrang”. U 11. veku čuveni iranski pesnik Ferdosi u svojoj “Knjizi kraljeva” (Šahnama) zapisao je da jednom prilikom u Persiju stigao indijski radža koji je voleo da oživljava drevne bitke na šahovskoj tabli:
“Jednoga dana poslanik kralja Hindusa došao je na persijski dvor šaha Hozroja I i nakon razmene ljubaznosti, predstavio bogate poklone svog vladara a među njima i izvrsnu tablu sa vrhunski graviranim figurama od abonosa i slonovače. Tada je postavio izazov: ‘O veliki kralju, sakupi svoje mudrace i dopusti im da reše misteriju ove igre. Ako uspeju, moj gospodar kralj Hindusa platiće ti danak, ali ako ne budu uspeli onda će to biti dokaz da su Persijanci slabije pameti i mi ćemo zahtevati isplatu danka’. Dvoranima je prikazana tabla i nakon jednog dana i jedne noći dubokih misli, jedan od njih, Božorgmer, rešio je misteriju i bio bogato nagrađen”.
“Šahnama” pruža i priču o poreklu šaha kroz storiju o Talandu i Gavu, polubraći koja su se borila za indijski tron. Oni su se sukobili u bici a Taland je umro na slonu ne zadobivši rane. Verujući da je Gav ubio Talanda, njihova je majka postala neutešna; Gav ju je ubeđivao da njegov polubrat nije stradao ni od njegove ni od ruku njegovih ljudi, ali majka nije shvatala kako je to moguće. Zato su mudraci sa dvora izmislili igru šaha, figure i njihovo kretanje, da bi majci prikazali kako je tekla bitka i kako je Taland umro od umora okružen neprijateljima. Ovaj ep takođe koristi i izraz “šah mat” kako bi opisao sudbinu Talandovu.
Dakle, arabljanski osvajači su pokorili Persiju, preuzeli šah i prošili ga po celom svom svetu, tako da je u 10. veku odigrana i prva zvanično zabeležena partija, između jednog bagdadskog istoričara i njegovog učenika.
U hrišćanski svet je iz islamskog šah stigao putem tri različite rute: u Rusiju je stigao u 9. veku direktno sa Bliskog istoka i prozvan je “šahmati”; u Zapadnu Evropu je oko 1000. godine došao preko Mavara koji su vekovima vladali velikim delovima Iberijskog poluostrva, te je opisan u 13. veku u čuvenoj hronici “Libro de los juegos” (“Knjiga igara), zajedno sa tavlom odnosno bekgemonom i kockama; treća ruta je bila Vizantija, u to vreme civilizacijski i kulturni pojam za ostatak hrišćanskog sveta, u koju je verovatno došao direktno iz Persije i gde se zvao “zatrikion“.
Ipak, presudnu ulogu u razvijanju šaha odigrala je Zapadna Evropa. Do kraja 15. veka šah je uspeo da preživi čitav niz crkvenih zabrana i da poprimi oblik kakav danas poznajemo. Uprkos zabranama šah je imao društvenu vrednost i smatran je za prestižnu razonodu plemstva i elite, a to je jasno po skupocenim i umetničkim šahovskim tablama srednjeg veka. Između 12. i 15. veka bio je najpopularniji, a tada je i mnogo dela o njemu napisano. Tokom 13. veka šah se igrao i u novac i to u tolikoj meri da je i francuski kralj Luj IX zabranio kockanje 1254. godine, ali se to pokazalo kao nemoguće sprovesti u delo, pa se sa zabranjenim šahovskim turnirima nastavilo nesmetano, čak i na dvorovima.
Tokom ovog razdoblja su se ponovo pojavile i rezbarene figure, koje su zamrle sa islamskim osvajanjem Persije, pošto islam zabranjuje prikazivanje ljudi i životinja (otud arabeska kao umetnička forma). Zanimljivo je dodati i to da, premda se danas figure dele na bele i crne, često su u Evropi u to vreme bile crvene i crne.
Partije su bile duge i spore: mnoge su trajale i po nekoliko dana, ali su oko 1300. godine neka pravila počela da se menjaju zbog čega se i igra donekle ubrzala. Najpoznatiji primer je mogućnost da pešak pređe dva koraka u prvom potezu umesto jednog. Uvedena je i mogućnost da kralj preskoči jedno mesto kako bi ga što pre smestili bezbedno u ćošak, što je kasnije dovelo do rokade. Sve do poslednje četvrtine 15. veka kraljica i lovac su bili prilično slabi; tada je verovatno u Portugaliji uvedena njihova današnja sposobnost kretanja. Ovo je znatno ubrzalo partiju, povećalo važnost njenog otvaranja i dovelo do onoga što je šah danas, u smislu pravila koja u njemu važe. Tada su na Zapadu počela i da se pišu dela o tome kako treba igrati šah, a najstarija knjiga se zove “Ponavljanje o ljubavi i umetnosti igranja šaha”, koju je napisao španski klerik Luis Ramirez de Lusena, a izdao u Salamanki 1497. godine.
Narednih vekova su centri igranja šaha postale kafane u velikim evropskim gradovima. Mnogi šahovski klubovi su osnovani u 19. veku, a pojavili su se i specijalizovani žurnali. Nastali su i mečevi putem korespodencije, kao što je bio čuveni meč između Londonskog šahovskog kluba i Edinburškog šahovskog kluba 1824. godine. Šahovski problemi su postali nezaobilazni deo novina.
Ovo je bio vek i kada su počeli da se organizuju moderni šahovski turniri, a njihova organizacija se razvijala brzo. Prvi moderni turnir je organizovan u Londonu 1851. godine, a na njemu je pobedio Nemac Adolf Andersen.
