Prilozi za povest #1

 Prvi Licej u Beogradu 

- Velika škola otvorena je 1838. godine u Kragujevcu.

Licej ili Liceum Knjažestva serbskog je prva viša škola u Srbiji, otvorena oktobra 1838. godine u Kragujevcu, a 1841. godine je premeštena u Beograd i smeštena u Konak kneginje Ljubice. Licej je postojao do 1863. kada prerasta u Veliku školu.

 - Prvu knjižaru u Srbiji otvorio je Gligorije Vozarović 1827. godine. 
Nalazila se u malom dućanu "S istočne strane saborne crkve".

Rođen je 1790. godine u Ležimiru gde postoji njegova rodna kuća. Njegovi preci Silvestrijevići su nekad živeli u Zenici i bavili se ćebetarskim zanatom. Zbog turskog zuluma su prebegli iz Bosne u Slavoniju krajem 17. veka, i počeli se baviti "vozarskim zanatom" na reci Savi; otuda im prezime Vozarović.
Gligorije je između 1812. i 1916. godine radio u jednoj gostionici u Zemunu kao "poslužitelj". Kada je prešao u Beograd nameravajući da izuči "koričarski zanat", došao je u dodir sa kćerkom srpskog kneza Miloša, koja je 1824. godine bila udata za zemunskog trgovca Todora Hadži-Bajića. Velikodušna Perka Bajićka mu je dala 150 f. i spremila ga da ide u inostranstvo radi izučavanja željenog zanata. Na ruku mu je išao i Vuk Stefanović Karadžić, sa kojim se dopisivao i koji ga je kada je izučio zanat uputio u Srbiju. Godinama žudeći sa knjigovezačkim zanatom, stigao je napokon u Beč, gde je učio kod tamošnjeg majstora "buhbindera" Jakova Hermana. 

Knjigovezački zanat izučio je u Beču i 1827. došao u Srbiju. Vozarović je te 1827. godine otvorio prvu knjižarsku radnju (knjižaru) u Beogradu.

Gliša se iz zemunskih dana sprijateljio i okumio sa Aleksom Simićem (potonjim "popečiteljem" i državnim savetnikom u Srbiji) koji će ga podržavati u poduhvatima. Glavni Vozarevićev zaštitnik i prijatelj bio je Dimitrije Davidović. Štampao je prvu knjigu u tadašnjoj Srbiji „Srbsko stihotvorenije“ 1832. godine. Izdao je celokupna dela Dositeja Obradovića u deset knjiga (četiri toma 1833, do 1836. godine još pet tomova i poslednji 10. tom 1845.). U njegovoj knjižari je 1832. godine osnovana Narodna biblioteka Srbije, tada pod nazivom „Biblioteka varoši beogradske“ (postoje mišljenja da je to u stvari preteča Biblioteke grada Beograda). U periodu 1833-1844. godine bio je knjigovezac Državne štamparije, jedno vreme i u Kragujevcu dok je knjižaru u Beogradu vodila njegova žena Sara (sa kojom se oženio 1828)), sestra (ili sestričina?) Dimitrija Davidovića.

Gligorije je  bio uveren da je pronašao mesto na kome su spaljene mošti Svetog Save i na tom mestu 1847. godine postavio drveni krst na mestu jednog starog drvenog krsta koji je već bio propao. Taj krst je dobio naziv kao i ceo taj kraj „Vozarev krst“. Drveni Vozarev krst je obnavljan više puta (1895. i 1923). Kasnije je na tom mestu društvo „Sveti Sava“ podiglo kameni krst crvene boje 1933. godine koji i sada postoji, taj deo Beograda sada se po njemu naziva Crveni krst.



Gligorije Vozarovic je umro januara 1848. godine u Beogradu.

- Prvu štampariju u Srbiju doneli su iz Sankt Peterburka Cvetko Rajović i Avram Petronijević 21. maja 1831. godine.
U početku u "Knjažeškoj knjigopečatnji" štampane su "kojekakve sitnice, kao pasoši, objavlenija, različiti protokoli".
Godinu dana kasnije, 28. marta 1832, probno je štampan jedan list "Novina srbskih", prvih novina koje su redovno počele da izlaze početkom 1834. godine.
Pojavile su se januara 1834. pod uredništvom Dimitrija Davidovića a štampane su u Kragujevcu. Nastavile su u Beogradu, u vreme kad je Srbija počela da se izgradjuje kao moderno gradjansko društvo. Bile su pre svega službeni list Kneževine Sbije (1834-1882), provincije u Osmanskom carstvu i u toku Davidovićevog uredništva imale su obeležje političkog glasila.
 A potom i Kraljevine Srbije (1882-1918). Nakon Prvog svetskog rata utopile su se u Službene novine Kraljevine Jugoslavije.

Naslovna strana od juna 1840. sa domaćim vestima iz Srbije i Turske i inostranim iz Rusije i Kine.

Novine su pokrenute s ciljem da šire prosvetu i kulturu, one su po svom sadržaju bile, pre svega politički list. Novine nisu, po načinu uređivanja i tehničkom izgledu, zaostajale za najboljim stranim listovima onog vremena. Izlazile su jednom sedmično, subotom, na dva lista, a godišnja pretplata iznosila je dva talira. Pretplata se obavljala u okružnim sudovima i novine su odatle slate pretplatnicima. Njihov urednik Dimitrije Davidović imao je višegodišnje novinarsko iskustvo, i to u Beču, evropskom centru; to je omogućilo Davidoviću da ispolji sve svoje novinarske i uredničke kvalitete; Državna štamparija u kojoj su novine štampane, raspolagale je dobrom tehnikom i imala je vešte majstore, dovedene iz inostranstva. Najviše pretplatnika bilo je 1834. i 1835. godine, do leta prve godine izlaženja bilo je 600, kasnije se broj pretplatnika povećavao.

Od 1835. godine novine su izlazile u Beogradu. Godine 1845. promenile su ime u Srbske novine, a 1869. u Srpske novine. Prvobitno nedeljnik, novine su u periodu 1843-1849. izlazile dva puta sedmično, potom do kraja 1872. tri puta sedmično, da bi od 1873. postale dnevnik, osim u periodu Prvog svetskog rata, kada je bilo velikih neredovnosti u izlaženju. Osim u Kragujevcu i Beogradu, novine su štampane u Nišu (1914–1915), a zatim na Krfu (1916–1918). Poslednji broj novina je izašao 15. februara 1919. godine, tada su se utopile u Službene novine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Srpske novine štampane na Krfu tokom Prvog svetskog rata; Sakupio Luka Lazić za Biblioteku Lazić; Nalaze se u Udruženju za kulturu, umetnost i međunarodnu saradnju Adligat u Beogradu. 

- Prva knjiga koja je u Srbiji data na štampu bila je knjiga " Sabor istine i nauke" Jovana Stejića, šabačkog lekara "rodom iz Arada", ali jos ne beše sudjeno da ugleda svetlost dana. 
Njeno štampanje je obustavljeno, jer je bila pisana Vukovim pravopisom kojim se Miloš protivio.

Tim povodom 31. jula 1832.  Miloš se obratio za savet karlovačkom mitropolitu Stefanu Stratimiroviću, koji je 5. avgusta iste godine pohvalio "revnost za održanje blagočestija vere i jezika od novačenja", pa se umesto Stejićeve, prvo pojavila knjiga "Srbska stihotvorenija" Kovačevića i Stamatovića.

Koja je to knjiga i zašto je bila zabranjena?

Petog marta 1832. godine data je u štampu u Knjažesko-srbskoj štampariji u Beogradu (inače prvoj štampariji u prestonici, osnovanoj 1831. godine) knjiga dr Jovana Stejića “Sabor istine i nauke”. Međutim, knjiga nije imala sreću da ugleda svet i dođe u ruke ionako malobrojne čitalačke publike. Kad je odštampano 15 tabaka, cenzura je utvrdila da knjiga nije pisana dozvoljenom ortografijom , pa je štampanje obustavljeno i od autora se zahtevalo da nanovo prepiše knjigu “s debelim jerom”, budući da izostavljanje ovog slova liči na Vukovu ortografiju, a mnogi su rodoljubi, ne samo u Srbiji, nego i u Rusiji, našli da to može imati “zla sledstvija”.

Drugi razlog zabrane daljeg štampanja prve knjige na srpskom jeziku u prvoj srpskoj štampariji u Beogradu bio je da pisac, tj. prevodilac naznači “od kuda je što prevodio ili po kome je spisatelju pisao”. Tako, umesto prve odštampane knjige iziđe drugoodštampana kao zvanično prva knjiga. Bila su to “Srpska stihotvorenija” od Kovačevića i Stamatovića “izdana troškom Gligorija Vozarovića”. Ovu knjigu je beogradski knjigovezac i prodavac knjiga Vozarović poklonio knezu Milošu i mladim knezovima Milanu i Mihajlu, sa posvetom na prvoj strani.

Zabrana Stejićeve knjige “Sabor istine i nauke” posledica je žestoke borbe Vuka i njegove jezičke reforme sa njegovim protivnicima, odnosno protivnicima bilo kakve jezičke promene, a Miloš je iskorišćen kao autoritet u obračunu sa Vukom, imajući u vidu da u to vreme odnosi između Vuka i Miloša nisu bili tako zaoštreni. Miloš je bio nepismen i, bez obzira na prirodnu inteligenciju, nije mogao bez “pomoći nekog učenog savetnika da se suprotstavi Vukovoj ortografiji. Kasnije, posle 15. avgusta 1832. godine, njih dvojica našla su se na dve nepomirljive krajnosti.

Shvatio je Miloš, iako nepismen, da se nešto krupno događa sa jezikom i Vukovim tendencijama. Znao je, zasigurno, da Vuk već užіva ugled među poznatim književnicima Evrope i da ga uvažavaju kulturne institucije Evrope. Znao je Miloš da je Vuk 1819. godine izabran za člana ljubitelja slovenske književnosti u Petrogradu, da je 1820. godine dobio srebrnu medalju ruske Akademije nauka kao nagradu za naučne zasluge. Te godine i Krakovsko društvo bira ga za svog člana, 1823. godine dobija počasnu doktorsku titulu Univerziteta u Jeni, 1824. postaje član Tirinškog društva za izučavanje starina, a naredne godine postaje član Getingenskog učenog društva. Znao je knez Miloš da takva priznanja nije dobio nіjedan Srbin rođen u Srbiji, ali lični sukobi i učeni Miloševi savetnici odveli su ga u krajnost i opasan sukob sa Vukom.

U nameri da opravda svoj stav prema Vuku i da pridobuje učene i uticajne ličnosti “od preko”, Miloš se već 3. jula obraća karlovačkom mitropolitu i velikom prijatelju oslobođene Srbije Stevanu Stratimiroviću za savet oko upotrebe Vukove ortografije i oko zabrane Stejićeve knjige “Sabor istine i nauke”. Već 5. avgusta 1832. godine karlovački mitropolit Stratimirović u opširnom pismu daje punu podršku Milošu za zadržavanje stare ortografije, jer je ona daleko više odgovarala njegovom idejnom nastojanju, a to je jačanje crkve i jezііka kojim se štampaju crkvene knjige. On savetuje Miloša da nikako ne popušta i da ne dozvoli uvođenje jezičkih novina i štampanje knjiga tim jezikom, smatrajući da su to loše knjige i da bi jedna takva knjiga više zla narodu učinila nego što bі mnogo dobrih (štampanіh postojećom i crkvenoslovenskom ortografijom) knjnga dobra narodu donelo. Mitropolit je čak nastojao preko bečkih veza da vlada u Beču zvanično zahvali knezu srpskom na ovakvom stavu prema Vukovoj ortografiji.

I tako je prva zabranjena knjiga “Sabor istine i nauke” dr Jovana Stejića, koja nikada više nije odštampana, ozbiljno uzburkala ondašnju obrazovanu i kulturnu javnost ovog dela Evrope. Vukov položaj se krajnje pogoršao, sukob sa Milošem se zaoštrio do krajnjih granica, ali Vukova ortografija pridobi sve više pristalica učene javnosti “od preko”.

Nastaviće se.