Smatrali su ih nemilosrdnim, zloćudnim, neustrašivim. Jedni su dolazili s mora, na dugim brodovima, nešto većim od gondola, drugi su išli kopnom, vodeći svoje porodice sa sobom. Nosili su kiltove, koplja, kratke mačeve i okrugle štitove. Najneobičnije su im bile kacige: od platna ili isprepletanih pera, ali uvek s rogovima poput onih vikinških. Harali su sredozemnim priobalnim zemljama oko 1200. godine pre naše ere. Ko su oni bili?
Kako beleže istraživanja, oko 1200. godine pre naše ere politička karta Levanta (prostor današnjih država Izraela, Libana, Jordana, Iraka i delom Sirije) pretrpela je značajne promene. Hetitsko carstvo, do tada veoma snažno, potpuno je nestalo, dok su mikenska Grčka, Troja, Kipar, kao i nekoliko okolnih jakih gradova, poput Ugarita i Emara, propali otprilike u isto vreme kad se i kraljevstvo Egipta svelo na najuže granice do tada, izgubivši vlast nad Nubijom i Sinajem. U kasnom bronzanom dobu nestanak nekog naroda ili grada, ili čak i više njih odjednom, nije bio retka pojava. Poljoprivreda, a samim tim i opstanak, zavisili su od prirode: nekoliko neuspelih žetvi u nizu, prirodne katastrofe ili jednostavno isušivanje prirodnih izvora moglo je da bude povod promenama. Ipak, kad je nevolja prošla, javilo se nekoliko novih država i novih naroda što nas navodi na zaključak da je neka treća strana tu umešala prste.
„Gomila naroda, naoružanih najgorim namerama, dolazila je s velikog zelenila, sa severa”, govore egipatski izvori. „Zelenilo” je za Egipćane bilo more, pa ih zato i mi danas zovemo „narodi s mora”. „Radi se o sredozemnim narodima, moreplovcima i ratnicima, a o njima nam govore neki zapisi između 14. i 10. veka pre naše ere”, objašnjava Đovani Batista Lanfranki, profesor istorije Bliskog istoka sa Univerziteta u Padovi. A da su bili neustrašivi, potvrđuje i ugled koji su uživali: u 12. veku pre naše ere hetitski kralj Šupiluliuma II pisao je Amurapiju, kralju Ugarita (grada na obali današnje Sirije) da se čuva „Šikalaja koji žive na barkama”. Ništa nije vredelo: dokumenti Hetita iz nešto kasnijeg doba pominju pad antičkog sirijskog grada.
Silovitim naletima narodi s mora su 1200. godine pre naše ere potpuno izbrisali carstvo Hetita, Troju (u Turskoj), Ugarit, Sidon, Biblos i Tir (sve na obali današnjeg Libana) i nekoliko gradova grčkog poluostrva i Egipta, počistivši pred sobom i mikensko kraljevstvo. Međutim, mnogi istoričari ne misle tako: Smatrati da su ovi ratnici, ma koliko sposobni, mogli da deluju poput atomske bombe na nestanak čitavih gradova, pad Hetitskog carstva, prekrajanje faraonove imperije... neozbiljno je. A šta kažu istorijski podaci?
Njihovo postojanje beleže, između ostalih, i dva egipatska faraona koja su vladala približno u vreme tih velikih političkih promena. Merenptah (1224–1204? pre naše ere) opisuje da je u bici s Libijom pobedio, pored Libijaca, i njihove saveznike koji su dolazili iz raznih zemalja. Pominje imena nekih od njih: Šerden, Ekveš, Tereš, Šekeleš i Luka. Nekoliko decenija kasnije, Ramzes III (1184–1150. pre naše ere), pored pomenutih, navod i: Tjeker, Pelešt, Vešeš i Denjen. Ramzes se naveliko hvalio pobedom nad njima, a da pobedu niko ne bi zaboravio, podigao je hram u blizini Tebe, u Medinet Habuu, s brojnim natpisima, reljefima i slikama svojih pobeda. Kitnjastim književnim jezikom, kao što je bio običaj kod faraona, kaže da su „narodi s mora” bili nezaustavljivi – sve dok nisu došli do Egipta.
„Egipatske prikaze ne možemo uvek da uzimamo zdravo za gotovo”, objašnjava Lanfranki. „Često se dešava da protivničku stranu prikažu kao gubitnika, čak i kad je bitka imala nerešen ishod.” Zanimljivo je, međutim, što su na hramu oslikani različito obučeni vojnici koji pripadaju jednoj strani. To nam ukazuje da je „narode s mora” činila šarolika grupa različitih kultura koje su se ponekad borile i na različitim stranama. Još od 14. veka pre naše ere „narode s mora” pominju i kao učesnike bitke kod Kadeša (između Egipćana i Hetita) i to – na obe strane!
Šta se, zapravo, može zaključiti iz ovih prilično oskudnih podataka? Pošto su neki od njih nacrtani kako putuju s porodicama u teretnim kolima koja vuku bikovi, može da se zaključi da su bili zemljoradnički narod, verovatno nomadi u potrazi za novim staništem. Jedan opis Ramzesa III govori o njima kao o plaćeničkoj vojsci koju je čak i Egipat unajmljivao. To objašnjava zašto su prikazivani u različitim (tuđim) ratovima na različitim stranama. Iz egipatskih izvora takođe može da se zaključi da su neke grupe naroda (nazvane „narodi s mora”), pogođene nizom ekonomskih poteškoća u trinaestom i dvanaestom veku, postale najamnička vojska za sredozemne države. Neki od njih poveli su sa sobom i porodice u potrazi za boljim staništem, a drugi su bili neka vrsta pljačkaša ne samo na moru, već i u priobalnim područjima. Postoji i teorija da su sklapali saveze sa okolnim narodima da bi dobili posed koji žele, a onda bi izdali savez i uništavali čitave gradove.
Današnji istoričari uglavnom su oprezniji kad govore o udelu koji „narodi s mora” imaju u lančanom kolapsu kod tadašnjih naroda i to najviše zato što ne postoji nijedan pravi dokaz koji baš njih vezuje za bilo koji od ovih tajanstvenih nestanaka gradova i naroda. „Prenaseljavanje, iskorišćavanje prirodnih rezervi i česti sukobi unutar vladarskih porodica ili sa susedima, mogli bi da imaju uticaja na pad ovih velikih i moćnih država”, dodaje Lanfranki. „Ali, čak i ako nisu glavni učesnici propadanja istočnih kraljevstava, ne može se poreći da su „narodi s mora” učestvovali u nekim sukobima koji su od početka 12. veka pre naše ere zadali završni udarac velikim silama Istoka.”
I kad govorimo o njihovom poreklu, stvar nije ništa jasnija. Ramzes III kaže da su to narodi koji su se kretali iz Sirije ka jugu, morem i kopnom. Postoje naznake koje nam ukazuju da potiču sa istočnog Sredozemlja, možda iz današnje južne Turske ili s Levanta. Naučnici pokušavaju da dođu do njihovog porekla tako što spajaju nazive zabeležene u egipatskim izvorima s narodima koje beleži istorija. Tek ovde tumačenjima nikad kraja. Po tome, Šekeleši bi mogli da budu prastanovnici Sicilije, ali isto tako i stanovnici antičkog turskog grada Sagalasos. Tereš su onda zapravo Etrurci, Peleštet Filistejci iz Palestine, Luka stanovnici Likije (jedna od oblasti na sredozemnoj obali današnje Turske), a Šerden u stvari Sardi, ali neki ne isključuju ni mogućnost da mogu da imaju veze sa Sardom, glavnim gradom kraljevstva Lidije (danas Turska). Akaivaša (Ekveš/Aikvaša) bi onda po nekima bili Ahajci (antički Grci s Peloponeza), a Tjeker Trojanci.
Na primer, po mišljenju drugih istraživača, Šerdeni su nastanjivali Sardiniju sve do 15. veka pre naše ere, o čemu svedoče nurage, kamene građevine iz tog doba. „Pored njihovog imena, koje podseća na ime sadašnjih stanovnika ostrva, postoji još jedan razlog zbog koga istraživači smatraju da su Šerdeni naselili Sardiniju: vojnici prikazani na zidovima hrama kod Medinet Habue u mnogim crtama podsećaju na bronzane statue iz doba nuraga”, objašnjava Zuka. Doista, veliko koplje, okrugli štit i kacige s rogovima zbog kojih su Šerdeni ulivali strah u kosti svojim neprijateljima, istovetni su sa opremom ratnika koju su izradili od bronze oni isti majstori koji su podizali nurage od 9. do 8. veka pre naše ere.
„Neki od ovih naroda porede se s Filistejcima o kojima govori i Biblija, gde su opisani kao opaki, podmitljivi trgovci”, dodaje Lanfranki. „Arheološka iskopavanja pokazala su da su u 14. veku pre naše ere na obale današnje države Izrael pristigli narodi poreklom s Kipra i iz Grčke. Smatra se da su bili ratnici kojima je zemlja bila dodeljivana kao nagrada.” Filistejci su u Izraelu pustili koren i odrekli se pljačkaškog života na moru. Antički Palestinci bi stoga bili stranci koji su došli iz Grčke da okupiraju hebrejske zemlje. Ovo pokušavaju da dokažu izraelski arheolozi koji žele da istraže istinu o biblijskoj priči po kojoj su Jevreji nastanjivali Obećanu zemlju vekovima pre Palestinaca.
Koristeći se istim izvorima, mnogi istoričari tvrde da ovi narodi potiču sa zapada Anadolije. „Radilo se o prilično razvijenom društvu koje je živelo u zapadnoj Turskoj i na ostrvima mikenskog carstva”, tvrdi Zuka. „Čine ih različiti narodi, verovatno istočnjačkog porekla, koji su često trgovali sa Istokom. Na kraju su se oko 1. veka stopili s narodima Sredozemlja, nama poznatim kao Filistejci i Feničani.” Moguće je, takođe, da su se ovi narodi selili sa zapada na istok privučeni lakom zaradom (kao plaćenička vojska) koju su nudila tamošnja kraljevstva.
